SOCIETAS JABLONOVIANA e.V.
Jablonowskische Gesellschaft der Wissenschaften zu Leipzig
gegr. 1774

Tagungsbericht

 

Jahrestagung der Societas Jablonoviana: "Deutsch-polnische Wissenskulturen und Wissenschaftsbeziehungen / Kultury wiedzy a polsko-niemieckie relacje naukowe" 

|| Programm

Veranstalter: Societas Jablonoviana e. V.; Deutsches Historisches Institut Warschau; Gießener Zentrum Östliches Europa; Herder-Institut Marburg; Historisches Institut der Nikolaus-Kopernikus-Universität Thorn

Datum, Ort: 27.05.2011-29.05.2011,  Deutsches Historisches Institut,Warschau

Bericht von:
Izabela Suryn, Wrocław

W dniach 27.05.2011 – 29.05.2011 odbyła się w siedzibie Niemieckiego Instytutu Historycznego w Warszawie konferencja naukowa poświęcona transferowi wiedzy w obszarze polsko-niemieckich relacji naukowych. Organizatorami sympozjum było towarzystwo Societas Jablonoviana, Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie, Gießener Zentrum Östliches Europa, Herder-Institut w Marburgu oraz Instytut Historyczny Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu. Koncepcję tego spotkania naukowego przygotowali dr Ewa Tomicka-Krumrey (Lipsk), prof. Hans-Jürgen Bömelburg (Gießen) i Hans Henning Hahn (Oldenburg). Warto już w tym miejscu zauważyć, że sympozjum towarzyszyło walne zgromadzenie członków Societas Jablonoviana (po raz pierwszy zorganizowane w Polsce) oraz bardzo ważny moment w działalności towarzystwa – wręczenie nagrody Societas Jablonoviana, której laureatem w roku 2011 został politolog, ekspert ds. polsko-niemieckich i publicysta – Piotr Buras (Berlin/Warszawa). Nagroda przyznawana jest młodym naukowcom z Polski i Niemiec, którzy „wyostrzają spojrzenie na własne lub sąsiednie państwo.”  

We wprowadzeniu do tematyki konferencji organizatorzy podkreślali, że jej celem jest dyskusja nad problematyką wzajemnego oddziaływania i przenikania się niemieckiej i polskiej kultury wiedzy, a także nad komunikacją pomiędzy poszczególnymi dziedzinami nauki, jak np. lingwistyka, etnologia, nauka o rasach, biologia, nauki medyczne, prawne i wiele innych. Zwrócono uwagę zarówno na aspekt organizacyjno-instytucjonalny komunikacji, jak i na postaci pośredniczące w transferze, które swoim autorytetem i zaangażowaniem wpływały na kształtowanie się obiegów komunikacji naukowej, recepcji idei i ich produktywną adaptację w kulturze docelowej. Podkreślono także wagę pytań o specyfikę i podobieństwa obu narodowych kultur wiedzy, o ich punkty styczne, a także wagę relacji bilateralnych oraz czynników supra- i transnarodowych. Objęcie refleksją tego pola tematycznego wskazuje na coraz to nowe obszary badawcze otwierające się w ramach badań nad historią stosunków polsko-niemieckich.  

Pierwszy panel pod tytułem Zróżnicowanie kultur wiedzy w dobie Oświecenia, prowadzony przez prof. Bogusława Dybasia (Toruń / Wiedeń), otworzył prof. Stanisław Roszak (Toruń) referatem dotyczącym kontaktów i barier w komunikacji pomiędzy polskimi a saskimi uczonymi, a także różnic i punktów wspólnych w obu kulturach dyskursu w XVIII wieku. Wskazano w nim na straconą szansę w porozumieniu miedzy kulturami wiedzy w okresie Unii Saskiej, zaś z drugiej strony podkreślono zmiany, jakie nastąpiły po rządach Augusta Mocnego, a więc m.in. rozwój kultury erudycyjnej oraz działania zmierzające do upowszechnienia wiedzy. Porównując konkretne osiągnięcia encyklopedyczne w Saksonii i Polsce, prof. Roszak wskazał na pewne podobieństwa (źródła, koncepcje, autorytety, wspólna tradycja erudycyjna), ale przede wszystkim zaakcentował różnice, wynikające ze specyficznej sytuacji Lipska jako miasta książki oraz dobrze zorganizowanej i zinstytucjonalizowanej sieci kontaktów pomiędzy uczonymi doby oświeceniowej.  

W kolejnym wykładzie, wygłoszonym przez dr Ewę Tomicką-Krumrey (Lipsk), przedstawiona została sylwetka Aleksandra Jabłonowskiego, którego ambitne plany nawiązania i usprawnienia komunikacji naukowej w wymiarze, jak byśmy dziś powiedzieli, interdyscyplinarnym, a więc próby stworzenia w Polsce (Warszawa, Gdańsk) odpowiedniej instytucji o charakterze akademickim, nie odniosły sukcesu i mogły się spełnić dopiero w 1774 roku w Lipsku, gdy powołana została do życia Societas Jablonoviana.  

Prof. Michael G. Müller (Halle/S), który opatrzył oba referaty komentarzem, zwrócił uwagę na pewną asymetrię w rozwoju kultury naukowej w osiemnastowiecznych państwach niemieckich, głównie w Saksonii: z jednej strony silny rozwój instytucji i infrastruktury akademickiej/badawczej, z drugiej zaś – zbyt duża ilość placówek dydaktyczno-naukowych i ich zbyt wysoki stopień zinstytucjonalizowania, co prowadzić musiało do sporego bezrobocia wśród uczonych czy nawet ich pauperyzacji („Gelehrtenproletariat”). Nie było bowiem ani ściślejszej współpracy pomiędzy gospodarką a nauką, ani zainteresowania ze strony państwa. Stąd zapewne brało się wyobrażenie o idealnym badaczu jako uczonym uniwersalnym. Mimo braku intensywnej wymiany pomiędzy polską i niemiecką kulturą wiedzy w owym okresie pojawiły się pierwsze oznaki zainteresowania dialogiem, jak wskazują na to poszczególne biografie.   

Kolejna sekcja konferencji (Kultury wiedzy w językoznawstwie porównawczym jako czynniki procesów narodowych i transnarodowych), moderowana przez prof. Huberta Orłowskiego (Poznań), poświęcona była zagadnieniom językoznawczym. Pierwszym referatem w tej grupie było wystąpienie prof. Alicji Nagórko (Berlin), którego główne wątki koncentrowały się na działalności i osiągnięciach naukowych Aleksandra Brücknera, a przede wszystkim jego wpływie na ukonstytuowanie (się) slawistyki jako samodzielnej dyscypliny naukowej. Z kolei referat dr. Thomasa Menzla (Oldenburg) dotyczył kwestii spornego postrzegania i pozycjonowania kaszubskiego jako języka lub dialektu przez polskich, niemieckich i rosyjskich językoznawców, zarówno w perspektywie historycznej, jak i współcześnie, oraz uwarunkowań tej kontrowersji. Ostatni referat w sekcji lingwistycznej wygłosił dr Gero Lietz (Frankfurt/Oder), który głównym przedmiotem swojego wystąpienia uczynił konflikty o podłożu ideologicznym wokół nazw miejscowych w Niemczech i Polsce, wskazując np. na politycznie motywowane „chrzty” nazw (rzekomo) obcych na politycznie pożądane czy to w okresie okupacji na ziemiach polskich, czy na tzw. polskich „Ziemiach Odzyskanych”, czy w końcu w radzieckiej strefie okupacyjnej i późniejszej NRD oraz długą historię przekształceń/wymiany toponimów, nierzadko uwikłaną w konflikty między sąsiednimi państwami i zmianami granic pomiędzy nimi. Istotnym wątkiem referatu była refleksja nad problemem relacji pomiędzy kulturami wiedzy i pamięci a doświadczeniem dnia codziennego mieszkańców regionów dotkniętych zmianami.  

Powyższy panel podsumował prof. Mieczysław Dąbrowski (Warszawa), wskazując na częste tendencje do manipulacji w obrębie języka i językiem, podporządkowujące człowieka i jednostkę celom polityczno-ideologicznym i lekceważące całkowicie wartość kulturową danego nazewnictwa na płaszczyźnie regionalnej jako nośnika tożsamości. Prof. Dąbrowski odwołał się również do literatury pięknej podejmującej tę problematykę, m.in. Johannesa Bobrowskiego, Siegfrieda Lenza, Horsta Bienka i innych. Z kolei w odniesieniu do wykładu prof. Nagórko wskazano na współczesne odczytywanie Brücknera przez pryzmat doświadczenia emigracji i wyobcowania. Piątkowe obrady zakończyły się uroczystością wręczenia nagrody Societas Jablonoviana Piotrowi Burasowi, podczas której laudację wygłosił prof. Jerzy Holzer z Polskiej Akademii Nauk.     

Kolejny dzień sympozjum poświęcony był tematyce przenikania się porządków wiedzy z dyskursami narodowymi na przykładzie nauk przyrodniczych, a obradom przewodniczył dr Mirosław Stasik (Niedernhausen). Jako pierwsza wystąpiła mgr Justyna Turkowska (Marburg) z odczytem dotyczącym sposobu prezentowania i tym samym kreowania (popularnej) wiedzy o higienie na przykładzie wystaw zorganizowanych w Poznaniu w drugiej połowie XIX wieku. Z samej konceptualizacji, struktury wystaw, intencji i funkcji, przypisywanych im przez organizatorów, a także metody przekazywania wiedzy można odczytać narodowe i społeczne czynniki, które oddziaływały na inicjatorów i popularyzatorów wiedzy o higienie oraz zwiedzających. Referentka zwróciła uwagę na to, że funkcjami wystaw np. o alkoholizmie czy chorobach wenerycznych i prostytucji była nie tylko popularyzacja wiedzy w celach prewencyjnych, ale także demonstracja władzy oraz nacjonalizacja i polityzacja dyskursów medycznych. Z kolei Katharina Kreuder-Sonnen (Gießen) zajęła się kwestią translokalnego transferu wiedzy w dziedzinie mikrobiologii pod koniec XIX wieku na przykładzie działalności Odo Bujwida. Działalność polskiego uczonego w warunkach ograniczeń organizacyjno-technologicznych rozwijała się m.in. dzięki intensywnym kontaktom z Robertem Kochem i Ludwikiem Pasteurem, a sam Bujwid przyczynił się do produktywnej recepcji niemieckich i francuskich teorii oraz rozwiązań w Polsce. W trzecim wystąpieniu – Daniela Schümanna z Bambergii – przedstawiona została w skrócie historia recepcji dzieł Darwina w Polsce, która rozpoczęła się bardzo wcześnie i przebiegała w burzliwym rytmie. Wynikało to m.in. ze swoistej konkurencji pomiędzy miastami (Kraków – Warszawa; Kraków – Lwów) zabiegającymi w ten sposób o międzynarodową renomę.             

Podsumowania powyższych rozpoznań dokonał prof. Hans-Jürgen Bömelburg (Gießen), zwracając uwagę na kwestię konieczności rozróżnienia kultur wiedzy, kultur popularyzacji wiedzy oraz historii nauki, co oczywiście nie jest proste, gdyż powyższe płaszczyzny dyskursów na siebie nachodzą. Ponadto podkreślił znaczenie konfesyjnego podłoża formowania się porządków wiedzy, np. rolę księży katolickich czy pastorów w procesie zdobywania i popularyzacji wiedzy. Jako istotna została również wskazana kwestia infrastruktury naukowej, jej zorganizowania, a także możliwości wymiany naukowej, jakie za sobą niosła (przykładowo dialog pomiędzy Bujwidem, Kochem i Pasteurem).

Europejskim i północnoamerykańskim dyskursem o eugenice i eutanazji w okresie międzywojennym zajęła się w kolejnym referacie dr Kamila Uzarczyk (Wrocław). Referentka omówiła historię myśli eugenicznej i samego pojęcia w Europie, naświetliła różne wymiary oraz ruchy eugeniczne z podziałem na – konfesyjnie motywowany - ruch anglosaski i łaciński, a także wskazała na ich produktywną recepcję w Polsce w latach 20. XX wieku. Drugi odczyt w tej części obrad poświęcony był działalności serologa Ludwika Hirszfelda, który – zdaniem dr Katrin Steffen (Lüneburg) – od lat 20. XX wieku aktywnie tworzył sprawną sieć komunikacyjną pomiędzy naukowcami z różnych krajów, uważającymi wymianę poglądów i intensywny dialog naukowy za coś oczywistego. Referentka poruszyła kwestię tworzenia przestrzeni komunikacyjnych, charakterystycznych dla kolektywów dyskursywnych posługujących się specyficznymi stylami myślenia, badawczymi i komunikacyjnymi, a więc tymi, które prowadzą do kreowania przestrzeni wiedzy jako miejsc produkcji wiedzy. W podsumowaniu tego panelu prof. Hans-Jürgen Bömelburg (Gießen) zwrócił uwagę na wpływ I wojny światowej na komunikację naukową w obszarze międzynarodowym, a także na różnice w organizowaniu badań naukowych w poszczególnych krajach, wynikające także z odmienności tradycji i standardów kulturowych.

Popołudniowa sekcja, moderowana przez dr Katrin Steffen (Lüneburg), dotyczyła nauk o „ludach” w perspektywie historycznej. Pierwsze wystąpienie – mgr Karin Reichenbach (Lipsk) – koncentrowało się na fenomenie swoistej nacjonalizacji znalezisk archeologicznych w obszarze polsko-niemieckim, a więc zaprzężeniu ich do budowania narracji o własnym narodzie, jego ciągłości historycznej i całkowicie odmiennej od innych historii kultury. W centrum zainteresowania referentki znajdowała się metoda etniczna oparta na analizie osadnictwa wypracowana przez historyka Gustafa Kossinnę. Natomiast dr Maciej Górny (Warszawa) w swoim referacie zajął się naukowym dyskursem rasowym i usamodzielnieniem się nauki o rasach jako dyscypliny badawczej. Przedstawienie różnych koncepcji antropologicznych (nauki o rasach, psychologii i charakterologii narodowej, ras psychicznych, opartych na argumentach biologicznych, np. biometrycznych, etc.) od XVIII do pierwszych dziesięcioleci XX wieku z uwzględnieniem polsko-niemieckiego transferu wiedzy stanowiło główny trzon odczytu. Dr Górny wskazał na I wojnę światową jako czynnik wzmagający prace nad koncepcjami antropologii rasowej („etnorasologii”, „etnopsychologii”), m.in. ze względu na możliwość prowadzenia badań (serologicznych i „rasowych”) na dużą skalę (np. na jeńcach wojennych), a także omówił wiele podobieństw pomiędzy niemieckimi a polskimi teoriami rasowymi początku XX wieku. Z kolei dr Ruth Leiserowitz (Warszawa) przedstawiła swój projekt badawczy dotyczący umiejscowienia warszawskich badaczy w przestrzeniu naukowej XIX wieku. Zaprezentowana została metodologia badawcza i pierwsze wyniki przeprowadzonej analizy, które pozwalają opracować biografię zbiorową warszawskich studentów. Cechami charakterystycznymi dla życiowych wyborów polskich akademików było nie tylko decydowanie się na studia zagraniczne i powrót do stolicy, lecz także intensywne pielęgnowanie kontaktów z naukowcami z innych krajów oraz produktywna recepcja przywiezionych pomysłów i koncepcji badawczych.     

Podsumowaniem powyższych ustaleń zajął się prof. Christian Lübke (Lipsk), który zwrócił uwagę na wzajemną zależność polskich i niemieckich koncepcji etnicznych, a także na oddziaływanie wewnętrznych dyskursów i zdarzeń na ich kształt. Podkreślił także wagę zmiany paradygmatu z kulturowo-antropologicznego na kulturowo-etniczny, jak i również na upowszechnienie pojęcia „Volk” w niemieckiej przestrzeni publicznej wraz z rosnącą rolą mieszczaństwa. Także takie kategorie badawcze jak „rasa”, „Volk” i „charakter” czy „dusza” dokumentują wielość i różnorodność teorii rasowych.

Ostatni panel konferencyjny tego dnia zogniskowany był wokół nauk o państwie i społeczeństwie w obszarze polsko-niemieckim. Dr Christian Lotz omówił w swoim referacie zróżnicowany rozwój leśnictwa w krajach Europy Środkowo-Wschodniej w powiązaniu z zasobami naturalnymi tych terenów, jak i różnymi możliwościami transportu. Z kolei prof. Claudia Kraft (Erfurt) podjęła w swoim odczycie zagadnienia z zakresu historii prawa na przykładzie międzynarodowego prawa karnego w okresie międzywojennym. Jedną z istotniejszych kwestii było pytanie o to, czy i jak w tym okresie rozwinęło się w Polsce odrębne narodowo prawo karne. Zdaniem referentki w przypadku narodowych rozwiązań prawnych zawsze mamy do czynienia z wymianą i wzajemnymi powiązaniami pomiędzy daną narodową (partykularną) kulturą prawną a rozwiązaniami międzynarodowymi i uniwersalnymi. Natomiast dr Marta Bucholz (Warszawa / Wiedeń) omówiła proces „trudnej” recepcji Maxa Webera w Polsce, konstatując swoistą „neutralizację” niemieckiego socjologa w polskim dyskursie naukowym, co wynika jej zdaniem w dużej mierze z brakujących lub niepełnych przekładów dzieł Webera na język polski, jak i braku zainteresowania wśród autorytetów naukowych, choćby twórców szkół socjologicznych w Polsce.

W komentarzu odwołującym się do powyższych referatów prof. Peter Haslinger (Marburg) stwierdził, że dyskursy naukowe zawsze mają też wymiar społeczny i polityczny i takąż wagę. Ale istotniejsza jest tu kwestia różnicowania znaczeń i interpretacji, a także otwierania nowych pól dyskursywnych. Z drugiej strony nie sposób nie zauważyć rosnącego stopnia internacjonalizacji kultur wiedzy, a selektywna recepcja/adaptacja jakiegoś fenomenu kulturowego często staje się możliwa dopiero w wyniku jego szerokiego międzynarodowego oddziaływania.

W godzinach wieczornych odbyła się dyskusja panelowa poświęcona narodowym i transnarodowym dyskursom naukowym w ich wzajemnej zależności, w której uczestniczyli prof. Henryk Samsonowicz (Warszawa), prof. Michael G. Müller (Halle/S), mgr Iwona Dadej (Berlin / Warszawa) i prof. Peter Haslinger (Marburg). Prof. Haslinger podkreślił znaczenie kultur wiedzy jako źródeł informacji również o sposobie jej przekazywania, a także polityce i głównych aktorach ją kształtujących. Z kolei prof. Michael G. Müller wskazał na wciąż istniejące trudności w budowaniu transnarodowych przestrzeni dyskursu naukowego w związku z różnicami w narodowo uwarunkowanej komunikacji naukowej/akademickiej: a więc w stosunku do kwestii metodologicznych, znacjonalizowanych historii recepcji dyskursów, często przebiegających nierównocześnie, a także nadal silnie różniącymi się ze względu na tradycję naukową/akademicką stanowiskami intelektualnymi. Postulował także w odniesieniu do opracowań komparatystycznych konieczność rezygnacji z wartościowania i myślenia w kategoriach opozycyjnych, za to z uwzględnieniem specyfiki danego kontekstu kulturowego, a więc systemowego przestawiania danego zagadnienia. Ponadto zwrócił uwagę na kwestie związane z organizacją nauki, możliwościami funkcjonowania instytucjonalnego czy pozyskiwania funduszy na finansowanie projektów naukowych, które w dzisiejszym obszarze polsko-niemieckim znacznie się różnią, co zaburza pewną równowagę w traktowaniu obu stron. W swojej wypowiedzi mgr Iwony Dadej skoncentrowała się na konkretnym, praktycznym przykładzie budowania transnarodowej przestrzeni dyskursu naukowego – „Feministycznym Salonie Historycznym”, działającym w Warszawie, który dobitnie pokazuje, że wspólny temat – historia kobiet w polsko-niemieckim kontekście – pozwala na skuteczne i owocne prowadzenie dialogu naukowego dzięki sieci osobistych kontaktów, intensywnej wymianie poglądów i możliwości partycypowania zarówno w polskiej, jak i niemieckiej kulturze wiedzy. Mimo sukcesów wskazano także na konieczność silniejszej instytucjonalizacji działań i komunikacji naukowej (np. stworzenie centrum badawczego), która usprawniłaby cyrkulację i dystrybucję wiedzy. Natomiast prof. Henryk Samsonowicz stwierdził, że wczesne średniowiecze dostarczyć może sporo analogii do sytuacji dzisiejszej Europy i wskazał m.in. na heterogeniczność władzy jako podwalinę kultur europejskich, co może ułatwić spojrzenie na historię tegoż kontynentu z perspektywy transnarodowej. Mimo zgody uczestników dyskusji panelowej co do potrzeby przyjęcia optyki transnarodowej w badaniach historycznych, zwrócono uwagę na fakt, że również dyskursy transnarodowe mogą stać się instrumentami władzy, a wiele stosunków transnarodowych w przeszłości miało przecież charakter kolonialny. W odniesieniu do nauki taką funkcję mogłaby przejąć np. dominacja metodologiczna, terminologiczna, organizacyjno-instytucjonalna czy finansowa jednej ze stron, gdyby automatycznie swoją wizję badawczą przeforsowała jako obowiązującą (prof. Hans Henning Hahn / Oldenburg). Także prof. Haslinger podkreślił, że należy wobec tego poszukiwać ekwiwalentów dla pewnych zjawisk i procesów przy porównywaniu różnych kultur, a także z namysłem obchodzić się z asymetriami kulturowymi. Wszyscy uczestnicy konferencji zgodnie uznali, że należy kontynuować polsko-niemiecką współpracę naukową, odkrywać nowe pola badawcze i rozwijać dialog naukowy zarówno w perspektywie internacjonalnej, jak i interdyscyplinarnej, co stanowiło cel warszawskiego sympozjum.

Przed południem kolejnego dnia odbyła ostatnia część konferencji poświęcona akademickim sieciom wymiany na przykładzie nauk historycznych i historii sztuki. Poprowadził ją prof. Hans Henning Hahn (Oldenburg). Pierwszy wykład wygłoszony przez dr Jolantę Kolbuszewską (Łodź) dotyczył roli mediów w procesie kreowania polityki historycznej. Chodziło w nim głównie o przemiany w świadomości historycznej społeczeństw oraz w nauce uprawianej w państwach tzw. demokracji ludowej ze szczególnym uwzględnieniem inscenizacji II wojny światowej. Prof. Miloš Řeznik (Chemnitz) przedstawił w swoim referacie procesy tworzenia polskiego i czeskiego narodu w kontraście do niemieckiego jako bazę dla sformułowania nowych koncepcji badań nad nacjonalizmami. Uwzględnienie Czech w drugiej połowie XX wieku okazuje się niezwykle pomocne, gdyż procesy tu zachodzące silnie różniły się od rozwoju w Polsce. Wskazał także na fakt, iż różne tradycje oraz założenia przyjęte w historycznych badaniach nad nacjonalizmami mogą utrudniać komparatystyczne analizy. Natomiast prof. Małgorzata Omilanowska (Gdańsk/Warszawa) przedstawiła powstanie i działalność grupy roboczej polsko-niemieckich historyków sztuki i konserwatorów w kontekście polskich i niemieckich badań nad wspólnym dziedzictwem kulturowym. Obrady konferencyjne zamknął referat prof. Jana Rydla (Kraków) analizujący relacje pomiędzy historykami a polsko-niemiecką polityką historyczną ostatniej dekady. Referent stwierdził, że utworzenie międzynarodowej sieci badawczej wymaga zmiany myślenia w kwestiach dystrybucji i cyrkulacji wiedzy. Przykładowo należałoby w większym stopniu uwzględnić historyczne dokumentacje telewizyjne w stylu Guido Knoppa, mimo iż może wydawać się to dyskusyjne. Za szczególnie udaną próbę stworzenia instytucji polsko-niemieckiego transferu wiedzy prof. Rydel uznał działającą od 1972 r. Polsko-Niemiecką Komisję Podręcznikową.

Konferencja naukowa Kultury wiedzy a polsko-niemieckie relacje naukowe nie tylko wykazała konieczność dalszego rozbudowania przestrzeni komunikacji naukowej w obszarze polsko-niemieckim, ale unaoczniła także, jak wiele jest jeszcze nieopracowanych pól badawczych, szczególnie w wymiarze interdyscyplinarnym. 

 

---

 

Kontakt     |    Impressum