Priscianus Caesariensis: Institutiones grammaticae (5./6. Jahrhundert)

Priscianus, der in Caesarea in Mauritanien geboren wurde und dann in Konstantinopel, damals einer mehrheitlich griechischen Stadt, die vom Kaiser Anastasius (491-518) regiert wurde, wohl Latein unterrichtete (cf. Robins 1988a: 466-468), bezieht sich sehr häufig auf das Griechische. Ein Beispiel mag hierfür genügen:

sunt igitur conjugationes quattuor apud Latinos, cum apud Graecos decem sint (Priscianus II, 442: 23,).

Zudem hebt er seine Tätigkeit als Übertrager griechischer Werke hervor. Priscianus baut auch seine sehr ausführliche und 18 Bücher umfassende Grammatik (cf. Paul 1978: 226) vollständig auf dem griechischen Modell auf. An manchen Stellen wird Appolonius Dyscolus fast wörtlich ins Lateinische übersetzt und mit lateinischen Beispielen versehen. Seine Grammatik enthält sowohl klassisch lateinische als auch griechische Beispiele (Zitate aus Werken griechischer Autoren) (cf. Desbordes 1988: 17). Er versucht nach Françoise Desbordes fast verzweifelt, die Unterschiede zwischen dem Griechischen und dem Lateinischen zu verwischen bzw. das Latein zu einer griechischeren Sprache als das Griechische zu erklären (cf. Desbordes 1988: 23-24).

Seit dem 9. Jahrhundert und der Karolingischen Renaissance wurde diese Grammatik zu der von Lateinlehrern am meisten gebrauchten Grammatik (cf. Robins 1988b: 49). Sein Werk gliedert sich in den Priscianus maior (16 Bücher) und in den Priscianus minor , der aus 2 den Konstruktionen gewidmete Büchern besteht (cf. Paul 1978: 269).

Die Institutiones sind einem lateinischen Offizier, Konsul und Patrizier gewidmet, den Priscianus als seinen Schutzherrn rühmt, unter dem er seine Kenntnisse in Latein und Griechisch erworben und vervollständigt hat (cf. Robins 1988b: 50).

Die Institutiones stellen eine Art Referenzgrammatik und kein Lehrbuch dar. Sie sollten theoretische Argumente, Erklärungen und Rechtfertigungen für die Formen und Regeln des Lateinischen liefern. Der Unterschied zum Donatus wird gleich klar, wenn wir z.B. die Darstellung des Genus bei Priscianus mit der bei Donatus vergleichen:

Genera nominum quot sunt? Quattuor . Quae? Masculinum , ut hic magister, femininum , ut haec Musa, neutrum , ut hoc scamnum, commune , ut hic et haec sacerdos. est praeterea trium generum , quod omne dicitur, ut hic et haec et hoc felix; est epicoenon , id est promiscuum , ut passer aquila. (zitiert nach http://ccat.sas.upenn.edu/jod/texts/donatus.4.html).

Genera igitur [demnach] nominum principalia sunt duo, quae sola novit [kennt] ratio naturae, masculinum et femininum. genera enim dicuntur a generando proprie quae generare possunt, quae sunt masculinum et femininum. nam commune et neutrum vocis magis qualitate quam natura dinoscuntur, quae sunt sibi contraria, nam commune modo masculini modo feminini significationem possidet, neutrum vero, quantum ad ipsius vocis qualitatem, nec masculinum nec femininum est. unde commune articulum sive [oder] articulare pronomen tam masculini quam feminini generis assumit, ut ‚hic sacerdos' et ‚haec sacerdos‘, neutrum antem separatum ab utroque [beiden] genere articulum asciscit [annehmen], ut ‚hoc regnum‘.

Epicoena , id est promiscua [gemeinsam], vel masculina sunt vel feminina, quae una voce et uno articulo utriusque [beide] naturae animalia solent significare. dubia autem sunt genera, quae nulla ratione cogente [zwingenden] auctoritas veterum diverso genere protulit, ut ‚hic finis‘ et ‚haec finis‘, ‚cortex‘, ‚silex‘, ‚margo‘, similiter ‚grus‘, ‚bubo‘, damma‘, ‚panthera‘ in utroque [beide] genere promiscue sunt prolata [hervorbringen]. sunt alia communia non solum nasculini et feminini, sed etiam neutri, et sunt adiectiva, ut ‚hic‘ et ‚haec‘ et ‚hoc felix‘, ‚sapiens‘. sunt quaedam tam natura quam voce mobilia, ut ‚natus nata‘, ‚filius filia‘; sunt alia natura et significatione mobilia, non etiam voce, ut ‚pater mater‘, ‚frater soror‘, ‚patruus [Onkel väterlicherseits] amita‘ [Tante väterlicherseits], ‚avunculus [Onkel mütterlicherseits] matertera [Tante mütterlicherseits]‘; sunt alia voce, non etiam naturae significatione mobilia, ut ‚lucifer lucifera‘ [lichtbringend], ‚frugifer frugifera‘ [einträglich]: sive enim de sole sive de luna sive de agro sive de terra loquar, nulla est discretio generis naturalis in rebus ipsis, sed in voce sola; sunt alia quasi mobilia, cum a se, non a masculinis feminina nascuntur, ut ‚Helenus Helena‘, ‚Danaus Danaa‘, ‚liber libra‘, ‚fiber fibra‘. unumquodque [jedes einzelne] enim eorum propriam et amotam [entfernen] a significtione masculini habet demonstrationem et positionem; sunt alia, quae differentiae significationis causa mutant genera, ut ‚haec pirus hoc pirum‘, ‚haec malus hoc malum‘, ‚haec arbutus hoc arbutum‘, ‚haec myrtus hoc myrtum‘, ‚haec prunus hoc prunum‘. et hoc in plerisque invenis arborum nominibus, in quibus ipsae arbores feminino genere, fructus neutro proferuntur vel ligna, ut ‚haec buxus‘ arbos, ‚hoc buxum‘ lignum. (Priscianus 141-142, V).

Die Institutiones sind die erste bekannte lateinische Grammatik, die die Syntax als ein eigenständiges Gebiet behandelt. Sie waren die vollständigste Zusammenfassung der ganzen griechischen und römischen Tradition hinsichtlich des grammatischen Studiums und seiner Methode. Deshalb wurden sie auch zur Grundlage der spekulativen Grammatik. Dagegen dienten die kürzeren Grammatiken, wie die Ars Minor des Donatus, dem Lateinunterricht per se (cf. Robins 1988b: 51).

 
Copyright © 2000-2005 Elisabeth Burr 07.05.2008 14:40 elisabeth.burr@uni-leipzig.de