Aegilius Donatus (4. Jh.) - Genus

Aegilius Donatus, vermutlich um 310 in Afrika geboren, lebte in Rom. Er war Lehrer des Hl. Hieronymus und schrieb auch in Rom seine grammatikalischen Werke. Er starb in Rom um 380. Donatus schrieb ein kurzes Handbuch, in dem er die Hauptzüge der lateinischen Orthographie, Phonologie und Morphologie zusammenfaßte. Im Unterschied zu Priscianus bezieht er sich in seiner Ars maior kaum und in seiner Ars minor überhaupt nicht auf das Griechische (cf. Desbordes 1988: 17). Sein grammatikalisches Werk ist unterteilt in 4 Abschnitte:

Ars minor: partes minores

Die Ars minor ist erst nach den anderen Teilen entstanden. Sie ist gedacht als Elementarkurs für die Anfänger des Grammatikunterrichts. Sie ist eine stark verkürzte Fassung des 2. Teil der Ars maior , der partes maiores , mit denen sie im Aufbau völlig übereinstimmt: nomen, pronomen, verbum, adverbium, participium, coniunctio, praepositio, interjectio (cf. Städtler 1988: 17). Nur diese werden behandelt (cf. Paul 1978: 269). Sinn der Kurzfassung war, zu Beginn des Grammatikstudiums das terminologische Rüstzeug zu vermitteln, bevor die eigentliche Auseinandersetzung mit der Materie begann (cf. Städtler 1988: 17).

Das Werk ist in einer Art katechistischen Form gehalten, d.h. der Magister fragt, der discepulus antwortet:

„Partes orationis quot sunt? Octo. Quae? Nomen, pronomen, verbum, adverbium, participium, coniunctio, praepositio, interiectio.“ (zitiert nach http://ccat.sas.upenn.edu/jod/texts/donatus.4.html).

Diese Form ist zwar seit der Antike bekannt, Donatus führt sie nach Städtler aber als erster konsequent von Anfang bis Ende des Textes durch (cf. Städtler 1988: 17).

Das Genus wird wie folgt beschrieben:

Genera nominum quot sunt? Quattuor. Quae? Masculinum, ut hic magister, femininum, ut haec Musa, neutrum, ut hoc scamnum, commune, ut hic et haec sacerdos. est praeterea trium generum, quod omne dicitur, ut hic et haec et hoc felix; est epicoenon, id est promiscuum, ut passer aquila.
(zitiert nach http://cca t .sas.upen n .edu/jod/texts/donatus4.html) .

 

Ars maior:

  • de voce, de littera etc.
  • partes maiores
  • de barbarismo

Barbarismus est una pars orationis vitiosa in communi sermone; in poemate metaplasmus, itemque in nostra loquella barbarismus, in peregrina barbarolexis dicitur, ut siquis dicat mastruga cateia magalia. Barbarismus fit duobus modis, pronuntiatione et scripto. His bipertitis quattuor species subponuntur: adiectio, detractio, inmutatio, transmutatio litterae, syllabae, temporis, toni, adspirationis. Per adiectionem litterae fiunt barbarismi, sicut `reliquias Danaum', cum reliquias per unum dicere debeamus; syllabae, ut `nos abiisse rati' pro abisse; temporis, ut `Italiam fato profugus', cum Italiam correpta prima littera dicere debeamus: per detractionem litterae, sicut 'infantibu parvis' pro infantibus; syllabae, ut salmentum pro salsamentum; temporis, ut `unius ob noxam' pro unîus: per inmutationem litterae, sicut olli pro illi; syllabae, ut permities pro pernicies; temporis, ut `fervere Leucaten' [pro fervere `et Actia bella videbis'], cum fervere sit secundae coniugationis et producte dici debeat: per transmutationem litterae, sicut Euandre pro Euander; syllabae, ut displicina pro disciplina; temporis, ut siquis deos producta priore syllaba et correpta posteriore pronuntiet. Toni quoque similiter per has quattuor species conmutantur, nam et ipsi adiciuntur, detrahuntur, inmutantur, transmutantur, quorum exempla ultro se offerent, siquis inquirat. Totidem modis etiam per adspirationem deprehenditur barbarismus, quem quidam scripto, quidam pronunciationi iudicant adscribendum, propter h scilicet, quam alii litteram, alii adspirationis notam putant. Fiunt etiam barbarismi per hiatus. Sunt etiam malae conpositiones, id est cacosyntheta, quas non nulli barbarismos putant, in quibus sunt myotacismi, labdacismi, iotacismi, hiatus, conlisiones, et omnia quae plus aequo minusve sonantia ab eruditis auribus respuuntur. Nos cavenda haec vitia praelocuti controversiam de nomine pertinacibus relinquemus. (zitiert nach http://ccat.sas.upenn.edu/jod/barbarism.html)

  • de solecismo

Soloecismus est vitium in contextu partium orationis contra regulam artis grammaticae factum. Inter soloecismum et barbarismum hoc interest, quod soloecismus discrepantes aut inconsequentes in se dictiones habet, barbarismus autem in singulis verbis fitscriptis vel pronuntiatis, quamquam multi errant, qui putant etiam in una parte orationis fieri soloecismum, si aut demonstrantes virum hanc dicamus, aut feminam hunc; aut interrogati quo pergamus respondeamus Romae; aut unum [re]salutantes salvete dicamus, cum utique praecedens demonstratio vel interrogatio vel salutatio vim contextae orationis obtineat. Multi etiam dubitaverunt, scala, quadriga, scopa soloecismus an barbarismus esset, cum scilicet id genus dictionis barbarismum esse vel ex ipsius vitii definitione facile possit agnosci.

Soloecismus fit duobus modis, aut per partes orationis aut per accidentia partibus orationis.

Per partes orationis fiunt soloecismi, cum alia pro alia ponitur, ut torvumque repente clamat (Aeneid 7.399) pro torve: nomen pro adverbio positum est.

Fit et in eadem parte orationis hoc vitium, cum ipsa pro se non in loco suo neque ut convenit ponitur, ut cui tantum de te licuit (Aeneid 6.502) pro in te, et apud amicum eo pro ad amicum, et intro sum pro intus sum, et foris exeo pro foras.

Per accidentia partibus orationis tot modis fiunt soloecismi, quot sunt accidentia partibus orationis. Sed ex his propter conpendium exempli causa perpauca monstrabimus. Nam per qualitates nominum fiunt soloecismi, sicut hauriat hunc oculis ignem crudelis ab alto Dardanus (Aeneid 4.661) pro Dardanius; proprium nomen pro appellativo posuit:

per genera, sicut validi silices et amarae cortices (Bucol. 6.62) et collus collari caret;

per numeros, sicut pars in frusta secant (Aeneid 1.212) pro secat:

per conparationem, sicut respondit Iuno Saturnia sancta dearum (Ennius annal. 1.65) pro sanctissima:

per casus, sicut urbem quam statuo vestra est (Aeneid 1.573) pro urbs quam statuo;

per modos verborum, sicut itis, paratis arma quam primum, viri pro ite parate;

indicativum modum pro imperativo posuit; per significationes, sicut spoliantur eos et corpora nuda relinquunt pro spoliant;

per tempora, sicut ceciditque superbum Ilium et omnis humo fumat Neptunia Troia (Aeneid 3.2) pro cecidit et fumavit:

per personas, sicut Danai, qui parent Atridis, quam primum arma sumite pro qui paretis sumite;

per adverbia, sicut intus eo pro intro, et foras sto pro foris, et Italia venio et ad Romam pergo, cum praepositio nomini separatim addenda sit, non adverbio;

per praepositiones, cum alia pro alia ponitur aut necessaria subtrahitur; alia pro alia ponitur, ut sub lucem pro ante lucem; necessaria subtrahitur, ut silvis te, Tyrrene, feras agitare putasti (Aeneid 11.686) pro in silvis;

per coniunctiones, sicut subiectisque urere flammis (Aeneid 2.37) pro subiectisve; et autem fierinon debet, cum dicendum sit fieri autem non debet.

Fiunt praeterea soloecismi pluribus modis, quos reprehendendo potius quam imitando possumus adnotare.

Soloecismus in prosa oratione, in poemate schema nominatur. (zitiert nach http://www.fh-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost04/Donatus/don_ag16.html

Die Ausführungen sind in der Ars maior viel umfangreicher als in der Ars minor und zudem mit Erläuterungen versehen.

Diese Grammatik fand eine sehr weite Verbreitung in Europa bis England und Irland. Neben den Institutiones grammaticae des Priscian stellt sie die wichtigste und meistgebrauchte Grammatik des Mittelalters dar.

 
Copyright © 2000-2005 Elisabeth Burr 07.05.2008 14:41 elisabeth.burr@uni-leipzig.de